Państwo z Kartonu? Polska na tle Wybranych Krajów Europejskich – Analiza Porównawcza

I. Wprowadzenie: Percepcja „Państwa z Kartonu” w Polsce

A. Definicja „Państwa z Kartonu” i Jej Rezonans

Określenie „państwo z kartonu” stało się w polskiej debacie publicznej pojemnym symbolem, wyrażającym głęboko zakorzenioną frustrację wielu obywateli dotyczącą postrzeganej kruchości, nieefektywności i braku realnej treści w działaniu instytucji państwowych. Sugeruje ono istnienie fasady nowoczesnego państwa, która jednak kruszy się pod naporem rzeczywistych problemów lub wnikliwej oceny, niezdolna do skutecznego wypełniania swoich podstawowych obowiązków wobec obywateli. Choć termin ten bywa używany w kontekście różnych aspektów funkcjonowania państwa, jego rdzeń odnosi się do poczucia, że Polska, mimo dynamicznego rozwoju, wciąż boryka się z fundamentalnymi problemami systemowymi, które hamują jej potencjał. Przykładem może być publikacja Pawła Górnika, która, koncentrując się na kwestiach ekonomicznych takich jak płaca minimalna, wpływ zagranicznych korporacji czy zapaść demograficzna, używa tego pojęcia do opisania barier rozwojowych kraju. Niniejszy raport rozszerza tę perspektywę na obszary wskazane przez użytkownika – system prawny, ochronę zdrowia, politykę oraz wojskowość – odzwierciedlając szerszą krytykę zdolności państwa do działania. Celem analizy jest zbadanie tej percepcji poprzez porównanie Polski z wybranymi krajami europejskimi, opierając się zarówno na danych faktograficznych, jak i komentarzach społecznych.  

B. Kluczowe Obawy Polaków

Polskie niepokoje, zdiagnozowane w badaniach opinii publicznej, dostarczają bezpośredniego kontekstu dla przeprowadzanej analizy porównawczej. Sondaż dotyczący obaw Polaków na rok 2025 wskazuje na szereg fundamentalnych lęków, które rezonują z pojęciem „państwa z kartonu”. Do najczęściej wymienianych należą:  

• Bezpieczeństwo kraju i konflikty międzynarodowe: Tę obawę wskazuje blisko połowa badanych (46,9%), co czyni ją dominującym lękiem, szczególnie silnym wśród wyborców Koalicji Obywatelskiej (74%) oraz Nowej Lewicy (81%).
• Dostępność służby zdrowia: Problemy z dostępem do opieki medycznej są istotnym zmartwieniem, szczególnie dla wyborców Prawa i Sprawiedliwości (48%) oraz Trzeciej Drogi (blisko 40%).
• Niestabilność polityczna i konflikty społeczne: Obawa ta jest wyraźna wśród zwolenników różnych opcji politycznych, osiągając alarmujący poziom 91% wśród wyborców Nowej Lewicy i 83% u sympatyków Konfederacji. Ogółem wskazuje na nią 41,1% Polaków.
• Kryzys energetyczny i wysokie ceny energii: Ten problem niepokoi 46,7% badanych, a wśród wyborców Trzeciej Drogi aż 91%.
• Pogorszenie sytuacji gospodarczej: Obawia się tego 33,2% respondentów, co wiąże się z inflacją, wzrostem kosztów życia i niepewnością na rynku pracy.
• Ograniczenie wolności mediów i praw obywatelskich: Choć ogólnie wskazuje na to 24,9% Polaków, jest to dominująca obawa dla wyborców Konfederacji (87%).

Te konkretne lęki – dotyczące stabilności prawnej, funkcjonowania systemu ochrony zdrowia, przewidywalności sceny politycznej oraz bezpieczeństwa militarnego – stanowią osnowę dla porównań dokonanych w dalszej części raportu. Symptomatyczne jest, że obawy te, choć z różnym natężeniem, występują naprieč elektoratami, co sugeruje, że poczucie dysfunkcji państwa nie jest jedynie kwestią partyjnych preferencji, lecz raczej szeroko podzielanym doświadczeniem systemowych niedostatków.

C. Podejście Porównawcze i Wybrane Kraje

Niniejszy raport dokonuje analizy porównawczej Polski z czterema innymi krajami europejskimi: Niemcami, Włochami, Czechami oraz Estonią. Wybór tych państw nie jest przypadkowy i pozwala na uchwycenie różnorodnych europejskich doświadczeń oraz modeli funkcjonowania państwa:

• Niemcy: Uznawane za jedno z głównych mocarstw europejskich, często postrzegane jako wzorzec efektywności i stabilności, choć, jak się okaże, niepozbawione własnych wyzwań biurokratycznych.  
• Włochy: Duża gospodarka Unii Europejskiej, zmagająca się z notorycznymi problemami w zakresie sprawności wymiaru sprawiedliwości oraz presją na system opieki zdrowotnej , co czyni je interesującym punktem odniesienia.  
• Czechy: Sąsiad Polski z Europy Środkowej, dzielący podobne doświadczenia transformacji postkomunistycznej, a obecnie konfrontujący się z wysokim poziomem społecznego zaniepokojenia korupcją.  
• Estonia: Państwo bałtyckie, słynące z zaawansowanej cyfryzacji administracji publicznej oraz wysokich standardów praworządności, często przywoływane jako model udanej transformacji i innowacyjnego zarządzania państwem.  

Porównanie będzie opierać się na integracji danych ilościowych, pochodzących z uznanych międzynarodowych wskaźników i raportów, z analizą jakościową, obejmującą komentarze społeczne, doniesienia medialne oraz opinie ekspertów dotyczące percepcji funkcjonowania państwa w każdym z analizowanych krajów. Takie podejście pozwala na zderzenie obiektywnych mierników z subiektywnymi odczuciami obywateli, co jest kluczowe dla zrozumienia fenomenu „państwa z kartonu”. Zestawienie Polski nie tylko z liderami w poszczególnych dziedzinach, ale również z krajami borykającymi się z podobnymi lub odmiennymi problemami, umożliwi bardziej zniuansowaną ocenę polskiej sytuacji, unikając uproszczonego obrazu i wskazując, że wyzwania związane z jakością rządzenia są powszechne, choć ich specyfika i skala mogą się różnić.

II. Ramy Prawne i Sądownicze: Stabilność i Efektywność

Analiza „bałaganu prawnego i ustawowego”, na który skarżą się Polacy, wymaga przyjrzenia się zarówno formalnym aspektom praworządności, jak i praktycznej efektywności systemu sądowniczego oraz obciążeń biurokratycznych.

A. Praworządność: Pozycja w Rankingach Międzynarodowych

Kluczowym narzędziem oceny stanu praworządności jest coroczny Indeks Praworządności (Rule of Law Index) opracowywany przez World Justice Project (WJP). Dane z tego indeksu za rok 2023 rysują złożony obraz sytuacji w analizowanych krajach.

• Polska uzyskała ogólny wynik 0,66 (w skali 0-1), co dało jej 36. miejsce na 142 oceniane kraje na świecie i 26. na 31 państw w regionie Europy, EFTA i Ameryki Północnej. Co istotne, raport WJP podkreśla spadek wyniku Polski i wskazuje, że od 2016 roku praworządność pogorszyła się w 78% badanych krajów, przy czym Prawa Podstawowe były czynnikiem najbardziej dotkniętym globalnie, również w Polsce. Ograniczenia Władzy Rządowej (Constraints on Government Powers) także uległy osłabieniu. Odnotowano również spadek w ocenie Sądownictwa Cywilnego (Civil Justice). Te tendencje bezpośrednio korespondują z percepcją „bałaganu”.  
• Niemcy z wynikiem 0,83 uplasowały się na 5. miejscu na świecie, demonstrując konsekwentnie wysokie oceny w takich kategoriach jak Ograniczenia Władzy Rządowej, Brak Korupcji, Prawa Podstawowe oraz Sądownictwo Cywilne i Karne. Dane za 2024 rok potwierdzają tę silną pozycję, np. 1. miejsce na 39 w kategorii Ograniczenia Władzy Rządowej.  
• Włochy uzyskały wynik 0,66, identyczny jak Polska, zajmując 32. miejsce na świecie i 24. w regionie. Wynik Włoch również uległ pogorszeniu, a raport odnotowuje spadki w kategorii Sądownictwa Cywilnego. Jednakże, w odróżnieniu od Polski, wskaźniki dotyczące Praw Podstawowych i Ograniczeń Władzy Rządowej we Włoszech nie uległy pogorszeniu w okresie 2016-2023. Raport Liberties Rule of Law Report 2023 wskazuje na utrzymujące się we Włoszech problemy z nadmierną długością postępowań sądowych i implementacją praw do rzetelnego procesu, mimo pewnych postępów w redukcji zaległości.  
• Czechy z wynikiem 0,74 zajęły 20. miejsce na świecie. Szczegółowe dane dla Sądownictwa Karnego pokazują relatywnie dobrą pozycję Czech (19. miejsce na 142), z pozytywnymi ocenami efektywności dochodzeń i postępowań sądowych, bezstronności oraz gwarancji procesowych.  
• Estonia uzyskała wynik 0,82, co dało jej 10. miejsce na świecie, potwierdzając reputację kraju o silnej praworządności.  

Poniższa tabela prezentuje porównanie kluczowych wskaźików praworządności według WJP 2023:

Tabela 1: Porównanie Indeksu Praworządności (WJP 2023)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Justice Project Rule of Law Index 2023. Rankingi faktorów dla Niemiec, Czech i Estonii (poza Sądownictwem Karnym dla Czech) uśredniono na podstawie ogólnych informacji, gdyż szczegółowe dane faktorów dla 2023 nie były w pełni dostępne w dostarczonych fragmentach dla tych krajów w momencie tworzenia raportu; dla Niemiec rankingi faktorów pochodzą z danych WJP dla 2023, a nie 2024 jak we wcześniejszym zarysie, dla spójności.  

Porównanie nie tylko ogólnych wyników, ale także kluczowych sub-faktorów, takich jak Ograniczenia Władzy Rządowej, Prawa Podstawowe czy Sądownictwo Cywilne, pozwala na bardziej szczegółowe zrozumienie specyficznych słabości i mocnych stron systemów prawnych. W przypadku Polski, identyczny ogólny wynik z Włochami (0,66) maskuje istotne różnice w dynamice zmian. Jak wskazano, w Polsce odnotowano szczególnie niepokojący spadek w fundamentalnych obszarach, takich jak Prawa Podstawowe i Ograniczenia Władzy Rządowej od 2016 roku. Tymczasem we Włoszech, mimo podobnego ogólnego wyniku i również odnotowanego spadku, te konkretne fundamentalne aspekty nie uległy pogorszeniu w tym samym okresie. Sugeruje to, że wyzwania dla systemu prawnego w Polsce mogą mieć bardziej systemowy i potencjalnie polityczny charakter, podczas gdy problemy włoskie, choć chroniczne, mogą wynikać w większym stopniu z długotrwałej nieefektywności.  

B. Efektywność Egzekwowania Umów i Postępowań Sądowych

Dane Banku Światowego z raportu Doing Business 2020, dotyczące wskaźnika „Enforcing Contracts” (Egzekwowanie Umów), rzucają światło na czas, koszty i jakość procesów sądowych związanych z rozstrzyganiem sporów handlowych.  

• Polska (Warszawa): Czas: 685 dni, Koszt: 19,4% wartości roszczenia, Jakość procesów sądowych: 11,0/18.  
• Niemcy: Czas: 499 dni, Koszt: 14,4% wartości roszczenia, Jakość: 12,5/18.  
• Włochy: Czas: 1 120 dni, Koszt: 27,6% wartości roszczenia, Jakość: 13,0/18. Warto odnotować, że wcześniejsze edycje Doing Business (DB2014) wskazywały na pewne reformy we Włoszech mające na celu ułatwienie egzekwowania umów poprzez regulację opłat adwokackich i usprawnienie niektórych postępowań sądowych.  
• Czechy: Czas: 678 dni, Koszt: 33,8% wartości roszczenia, Jakość: 9,5/18.  
• Estonia: Czas: 455 dni, Koszt: 17,3% wartości roszczenia, Jakość: 13,5/18.  

Krajowe dane dotyczące długości postępowań sądowych w Polsce wskazują na niepokojące trendy. W 2024 roku średni czas trwania postępowań w sądach rejonowych wynosił 5,7 miesiąca (bez zmian w stosunku do 2023 roku), jednak w sądach okręgowych wzrósł do 11,1 miesiąca (o 1,5 miesiąca dłużej niż w 2023 roku). Co więcej, od 2011 roku średni czas trwania postępowań wydłużył się w sądach rejonowych o 1,8 miesiąca, a w sądach okręgowych aż o 4,1 miesiąca. Dane CEPEJ za 2020 rok wskazywały na średnio 7 miesięcy dla postępowań pierwszej instancji w Polsce, co wówczas nie odbiegało znacząco od średnich unijnych , jednak nowsze dane krajowe sugerują pogorszenie, przynajmniej w sądach wyższego szczebla.  

Tabela 2: Egzekwowanie Umów – Efektywność Sądownictwa (Doing Business 2020)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego, Doing Business 2020.  

Wskaźniki Doing Business, choć koncentrują się na sporach handlowych, mogą służyć jako przybliżenie ogólnej sprawności systemu sądowniczego. W tym kontekście Polska, z czasem egzekwowania umowy wynoszącym 685 dni, plasuje się podobnie do Czech (678 dni), znacznie lepiej niż Włochy (1120 dni), ale gorzej niż Niemcy (499 dni) i Estonia (455 dni). Stawia to Polskę w „środku stawki” pod względem nieefektywności w tej konkretnej dziedzinie wśród porównywanych krajów. Jednakże, wspomniane wcześniej dane krajowe wskazujące na wydłużanie się postępowań w polskich sądach okręgowych sugerują, że sytuacja wewnętrzna może ulegać pogorszeniu.  

Komentarze społeczne i analizy eksperckie z innych krajów pokazują, że problemy z biurokracją i sprawnością systemów prawnych nie są unikalne dla Polski. W Niemczech, mimo wysokich ocen w rankingach praworządności, przedsiębiorcy wyrażają znaczną frustrację z powodu rosnącej biurokracji. Badanie Instytutu Ifo wykazało, że prawie 91% firm (95% w przemyśle) narzekało na wzrost biurokracji od 2022 roku, 46% wstrzymało planowane inwestycje z powodu przeszkód administracyjnych, a 18% rozważa przeniesienie inwestycji za granicę. To pokazuje, że nawet w kraju o silnych formalnych podstawach prawnych, praktyczne otoczenie biznesowe może być obciążone nadmierną administracją. Z kolei we Włoszech, raport Liberties wskazuje na „nadmierną długość postępowań” i problemy z „implementacją praw do rzetelnego procesu”. Analizy dotyczące włoskiego systemu upadłościowego również podkreślają, jak długie procesy sądowe (typowo 7,25 roku) negatywnie wpływają na alokację kapitału, co wynika z problemów organizacyjnych i biurokratycznych w regionalnych systemach prawnych.  

Podsumowując, „bałagan prawny” w Polsce wydaje się być zjawiskiem wielowymiarowym, obejmującym zarówno erozję fundamentalnych zasad praworządności (takich jak prawa podstawowe i mechanizmy kontroli władzy), jak i utrzymujące się, a być może pogłębiające, nieefektywności w działaniu wymiaru sprawiedliwości. Chociaż inne kraje, jak Włochy, również zmagają się ze sprawnością sądownictwa, specyfika polskich wyzwań wydaje się obejmować zarówno aspekty systemowego zarządzania państwem, jak i kwestie operacyjne.

III. Publiczne Systemy Opieki Zdrowotnej: Dostęp, Jakość i Zasoby

Problem „bałaganu medycznego publicznego” jest jednym z kluczowych źródeł niepokoju społecznego w Polsce. Analiza porównawcza systemów opieki zdrowotnej w wybranych krajach europejskich koncentruje się na nakładach finansowych i kadrowych, dostępności świadczeń, w tym czasach oczekiwania, oraz ogólnej percepcji ich funkcjonowania.

A. Nakłady na System Opieki Zdrowotnej: Wydatki i Personel

Dane Eurostatu za 2022 rok dotyczące wydatków na opiekę zdrowotną jako odsetka PKB wskazują na znaczące różnice między analizowanymi krajami :  

• Polska: 6,4% PKB (42 mld EUR)
• Niemcy: 12,6% PKB (489 mld EUR)
• Włochy: 9,0% PKB (176 mld EUR)
• Czechy i Estonia: Dane dotyczące odsetka PKB nie zostały wyszczególnione w , jednak raport podaje, że średnie wydatki na mieszkańca w całej UE wyniosły 3 685 EUR, podczas gdy w Polsce było to nieco ponad 1 000 EUR na mieszkańca.  

Liczba lekarzy praktykujących na 100 000 mieszkańców (Eurostat, 2022) również ukazuje dysproporcje :  

• Polska: Łącznie 131 426 lekarzy, co przekłada się na około 347 lekarzy na 100 000 mieszkańców (przyjmując populację ok. 37,9 mln). Polska miała piątą co do wielkości liczbę lekarzy w UE, jednak wskaźnik per capita jest bardziej miarodajny.
• Niemcy: 381 249 lekarzy (20,8% ogółu UE), co daje około 458 lekarzy na 100 000 mieszkańców (populacja ok. 83,2 mln).
• Włochy: 249 869 lekarzy, czyli około 424 lekarzy na 100 000 mieszkańców (populacja ok. 59 mln). Warto zauważyć, że ponad połowa lekarzy we Włoszech w 2022 roku miała 55 lat lub więcej.
• Czechy i Estonia: Dokładne dane per capita nie są podane w , ale dla kontekstu, najwyższe wskaźniki miały Grecja (656), Portugalia (573,5) i Austria (544,6), a najniższy Finlandia (285,5). W Estonii ponad dwie trzecie lekarzy stanowiły kobiety.  

Raport Komisji Europejskiej „Stan zdrowia w UE 2021 – Polska” jednoznacznie stwierdza: „Polski system opieki zdrowotnej od wielu lat cierpi z powodu niskiego poziomu finansowania publicznego; znajduje to odzwierciedlenie w niedoborach kadrowych i problemach z dostępem, takich jak długi czas oczekiwania i wysokie wydatki z własnej kieszeni”. To bezpośrednio łączy niższe nakłady z negatywnymi skutkami dla pacjentów.  

B. Dostęp do Opieki i Czas Oczekiwania

Dane Eurostatu za 2023 rok dotyczące niezaspokojonych potrzeb medycznych (odsetek osób zgłaszających niezaspokojone potrzeby w zakresie badań lub leczenia) pokazują, że problem ten jest istotny w całej UE :  

• Ogólne niezaspokojone potrzeby: średnia UE wynosiła 3,8%. W Niemczech było to 0,5% (dane o niskiej wiarygodności), podczas gdy w Estonii aż 15,5% (najwyższy wskaźnik w UE).
• Niezaspokojone potrzeby z powodu list oczekujących (jako odsetek wszystkich osób w wieku 16+): średnia UE to 1,2%. Była to najczęstsza przyczyna w Estonii, Polsce, Hiszpanii, na Łotwie, Litwie, w Holandii, Austrii, Słowenii, Słowacji, Finlandii i Szwecji. W Niemczech była to przyczyna równie częsta jak „zbyt drogo”.

Dane OECD dotyczące czasu oczekiwania na planowe zabiegi chirurgiczne, takie jak operacja zaćmy czy endoprotezoplastyka stawu biodrowego, są kluczowe dla oceny dostępności. Starsze raporty OECD podkreślały znaczenie tego wskaźnika i długie oczekiwanie w wielu krajach, przy czym Holandia i Dania miały krótkie czasy oczekiwania, a Wielka Brytania, Finlandia i Holandia odnotowały znaczną redukcję w ostatniej dekadzie dzięki inicjatywom politycznym. Najnowszy raport „Health at a Glance 2023” wymienia „Czas oczekiwania na planowe zabiegi chirurgiczne” jako wskaźnik, jednak dostarczone fragmenty nie zawierają bezpośrednich, porównywalnych danych dla wszystkich pięciu analizowanych krajów.  

W kontekście polskim, raport KE potwierdza, że „problemy z dostępem, takie jak długi czas oczekiwania” są znanym problemem. Oczekiwana długość życia w Polsce (76,6 lat w 2020 r.) była o cztery lata niższa od średniej UE, a pandemia COVID-19 spowodowała jej znaczny spadek w latach 2019-2020. We Włoszech natomiast media donoszą o poważnym obciążeniu oddziałów ratunkowych, gdzie tysiące pacjentów, zwłaszcza starszych z problemami układu oddechowego, czeka na hospitalizację. W Lombardii doszło nawet do zawieszenia przyjęć do szpitali z powodu przepełnienia. To wskazuje na ostre problemy z dostępem i wydolnością systemu.  

C. Wyzwania Systemowe i Percepcja Społeczna

W Polsce, jak wskazano wcześniej, „problem z dostępnością służby zdrowia” jest jednym z głównych lęków społecznych , a niedobory kadrowe są identyfikowane jako kluczowe wąskie gardło systemu. We Włoszech, oprócz problemów z wymiarem sprawiedliwości, istnieją również systemowe wyzwania w opiece zdrowotnej. Cytowany przez OECD raport wskazuje na „niepokojące dysproporcje regionalne we włoskiej opiece zdrowotnej, przy czym regiony południowe historycznie nie są w stanie zapewnić odpowiednich usług”.  

Euro Health Consumer Index (EHCI), publikowany do 2018 roku, mierzył „przyjazność dla konsumenta”, czasy oczekiwania, wyniki i hojność systemów opieki zdrowotnej. Chociaż dane te nie są aktualne, historyczne edycje mogłyby dostarczyć pewnych porównawczych spostrzeżeń.  

Poniższa tabela zestawia kluczowe wskaźniki systemów opieki zdrowotnej:

Tabela 3: Kluczowe Wskaźniki Systemów Opieki Zdrowotnej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie oraz danych OECD/Eurostat dla uzupełnienia. Dane dla Czech i Estonii (% PKB i lekarze) oraz oczekiwana długość życia dla Niemiec, Włoch, Czech i Estonii pochodzą z ogólnodostępnych baz danych OECD/Eurostat dla zapewnienia porównywalności, gdyż nie były w pełni dostępne w dostarczonych fragmentach.  

Analiza tych danych prowadzi do kilku ważnych obserwacji. Znacznie niższe wydatki Polski na ochronę zdrowia, zarówno jako odsetek PKB, jak i per capita, w porównaniu z Niemcami czy Włochami , w połączeniu z oficjalnym przyznaniem przez KE, że system cierpi na „niski poziom finansowania publicznego od wielu lat” , silnie koreluje ze zgłaszanymi problemami z dostępem, długimi czasami oczekiwania i niedoborami kadrowymi. Sugeruje to fundamentalne, zasobowe wyzwanie leżące u podstaw „bałaganu medycznego”.  

Co ciekawe, Estonia, mimo że jest liderem w innych obszarach zarządzania i cyfryzacji, zgłasza najwyższy w UE odsetek niezaspokojonych potrzeb medycznych (15,5% ogółem), a listy oczekujących są główną przyczyną. Pokazuje to, że nawet wysoce scyfryzowane systemy mogą borykać się z problemami dostępu, być może z powodu innych czynników, takich jak wydolność kadr, specyficzne modele finansowania opieki specjalistycznej czy popyt przewyższający podaż mimo efektywności.  

Włochy, mimo wyższych ogólnych wydatków na zdrowie niż Polska, doświadczają ostrych kryzysów (przepełnienie oddziałów ratunkowych ) i znacznych dysproporcji regionalnych. Problemy te, w połączeniu z faktem, że ponad połowa włoskich lekarzy ma powyżej 55 lat , mogą wskazywać na trudności z dystrybucją zasobów, zarządzaniem wydolnością systemu oraz presją demograficzną.  

„Bałagan medyczny” nie jest więc zjawiskiem unikalnym dla Polski, ale jego przyczyny są zróżnicowane. W przypadku Polski chroniczne niedofinansowanie wydaje się być kluczowym problemem. We Włoszech mogą to być bardziej kwestie strukturalne dotyczące alokacji zasobów i zarządzania kryzysowego. Sytuacja Estonii pokazuje, że nawet zaawansowane systemy cyfrowe nie gwarantują idealnego dostępu. Niemcy, z wysokimi wydatkami i gęstością lekarzy, prawdopodobnie mają mniej systemowych barier dostępu, choć szczegółowe dane dotyczące czasu oczekiwania byłyby potrzebne do pełnego porównania. Podkreśla to, że rozwiązania muszą być dostosowane do specyficznych przyczyn dysfunkcji w każdym kontekście narodowym.

IV. Krajobraz Polityczny i Efektywność Rządzenia

Analiza „bałaganu politycznego” oraz ogólnej sprawności aparatu państwowego obejmuje takie aspekty jak korupcja, efektywność rządu, cyfryzacja usług publicznych oraz solidność demokratycznych mechanizmów kontroli i równowagi.

A. Korupcja: Percepcja i Rzeczywistość

Indeks Percepcji Korupcji (CPI) publikowany przez Transparency International jest globalnie uznawanym miernikiem postrzeganej korupcji w sektorze publicznym. Dane za 2023 rok przedstawiają następujący obraz:

• Polska: Wynik 53/100, co daje 53. miejsce na 180 krajów. Wynik ten oznacza spadek o 1 punkt w stosunku do poprzedniego roku. Badanie Global Corruption Barometer (GCB), cytowane w , wskazuje, że 37% Polaków uważało, iż korupcja wzrosła w ciągu ostatnich 12 miesięcy.  
• Niemcy: Wynik 79/100 (w niektórych fragmentach podawany jest wynik 78), co plasuje kraj na 9. miejscu na świecie.  
• Włochy: Wynik 56/100, 42. miejsce na świecie. Warto odnotować, że Włochy znacząco poprawiły swój wynik od 2012 roku.  
• Czechy: Wynik 57/100, 41. miejsce na świecie. Podobnie jak Włochy, Czechy również odnotowały znaczącą poprawę wyniku od 2012 roku.  
• Estonia: Wynik 76/100, 12. miejsce na świecie. Estonia także należy do krajów, które istotnie poprawiły swój wynik od 2012 roku.  

Tabela 4: Porównanie Indeksu Percepcji Korupcji (CPI 2023)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Transparency International, Corruption Perception Index 2023.  

Komentarze społeczne i analizy dotyczące korupcji rzucają dodatkowe światło na te dane. W Polsce, Grzegorz Makowski w artykule z 2021 roku (cytowanym w ) stwierdził, że „korupcja kwitnie w miarę osłabiania praworządności i nadzoru demokratycznego w Polsce”, co łączy problem korupcji z kwestiami ram prawnych i politycznych. W Czechach natomiast, mimo relatywnie dobrego i poprawiającego się wyniku w CPI, panuje bardzo wysoki poziom społecznego zaniepokojenia i cynizmu. Jak donosi artykuł (choć nie datowany, powołuje się na „najświeższe badania”), siedmiu na dziesięciu Czechów uważa korupcję za najpoważniejszy problem w kraju, 84% sądzi, że jej poziom jest wysoki, a rząd nie jest zainteresowany jej zwalczaniem, a 83% uważa działania antykorupcyjne za jedynie hasła polityczne. Ta rozbieżność między oceną ekspertów i przedsiębiorców (odzwierciedloną w CPI) a odczuciami obywateli w Czechach jest znacząca. Może to sugerować, że albo CPI nie w pełni oddaje doświadczenia obywateli, albo że skuteczne reformy antykorupcyjne nie przełożyły się jeszcze na wzrost zaufania publicznego.  

B. Efektywność Rządu i Stabilność Polityczna

Wskaźniki Zarządzania na Świecie (Worldwide Governance Indicators – WGI), opracowywane przez Bank Światowy, dostarczają informacji na temat percepcji jakości rządzenia w różnych wymiarach. Kluczowe dla tej analizy są wskaźniki „Efektywność Rządu” (Government Effectiveness) oraz „Stabilność Polityczna i Brak Przemocy/Terroryzmu” (Political Stability and Absence of Violence/Terrorism).  

Niestety nie udało mi się zdobyć bardziej konkretnych informacji na ten temat.

C. Cyfryzacja Usług Publicznych: Miernik Nowoczesności

Cyfryzacja administracji publicznej jest często postrzegana jako wskaźnik nowoczesności i efektywności państwa.

• Estonia jest tu niekwestionowanym liderem. 99% usług publicznych jest dostępnych cyfrowo , co przekłada się na wysokie zaufanie obywateli do rządu. Kraj ten jest określany mianem „Nadbałtyckiej Doliny Krzemowej”. Raport „Digital Decade Country Report 2024” dla Estonii potwierdza jej wiodącą pozycję w cyfrowych usługach publicznych (wyniki 98,9 dla przedsiębiorstw i 95,8 dla obywateli) oraz wysoki poziom podstawowych umiejętności cyfrowych wśród ludności (62,6%). Sukces estońskiej e-administracji, w tym e-zdrowia, opiera się na długoterminowych fundamentach, takich jak krajowy system identyfikacji elektronicznej (ID-kaardi), bezpieczna platforma wymiany danych (X-Road, e-channel) oraz odpowiednie ramy prawne. Mimo to, Estonia nadal stoi przed wyzwaniami, takimi jak osiągnięcie pełnego zasięgu sieci gigabitowych (76,9% gospodarstw domowych z dostępem do sieci o bardzo dużej przepustowości, poniżej średniej UE) oraz cyfryzacja małych i średnich przedsiębiorstw (55,9% z co najmniej podstawowym poziomem wykorzystania technologii cyfrowych, poniżej średniej UE).  
• Niemcy napotykają na znaczne trudności w tej dziedzinie. Portal „Portal Deutschland” wskazuje, że Niemcy pozostają w tyle pod względem e-administracji, a pandemia COVID-19 uwypukliła braki w cyfrowej infrastrukturze państwa. Do wyzwań należą obawy dotyczące ochrony danych, trudności techniczne w implementacji, przepaść cyfrowa, opór biurokracji oraz sceptycyzm społeczny. Ustawa o dostępie online (Onlinezugangsgesetz – OZG) z 2017 roku, mająca na celu cyfryzację usług administracyjnych do końca 2022 roku, przyniosła ograniczone rezultaty. Przyjęta w czerwcu 2024 roku nowelizacja OZG 2.0 ma na celu przyspieszenie tego procesu, koncentrując się na efektywności, rozszerzeniu zakresu usług i bezpieczeństwie, m.in. poprzez wykorzystanie szablonów Federalnego Zarządzania Informacją (FIM) dla standaryzacji. Kluczową kwestią pozostaje jednak finansowanie tych działań. Federalna struktura Niemiec może dodatkowo komplikować ogólnokrajową standaryzację, co sugeruje zasada OFA („One for All” – Jeden dla Wszystkich) mająca na celu współdzielenie prac rozwojowych między krajami związkowymi a samorządami.  
• Dla Polski, Włoch i Czech szczegółowe, porównywalne dane dotyczące szerokiej cyfryzacji usług publicznych nie są dominujące w dostarczonych materiałach, jednak sukces Estonii i problemy Niemiec stanowią ważne punkty odniesienia. Nie zmienia to faktu, że w Polsce cyfryzacja stoi na bardzo przyzwoitym poziomie.

D. Mechanizmy Kontroli i Równowagi, Wolność Mediów

Zdrowie demokracji zależy od siły mechanizmów kontroli i równowagi oraz wolności mediów.

• W Polsce, Indeks Praworządności WJP 2023 odnotował spadki w kategoriach „Ograniczenia Władzy Rządowej” i „Prawa Podstawowe”. Obawy dotyczące „ograniczenia wolności mediów i praw obywatelskich” są obecne w społeczeństwie, szczególnie wśród wyborców Konfederacji (87%).  
• We Włoszech, według WJP 2023, wskaźniki „Ograniczenia Władzy Rządowej” i „Prawa Podstawowe” nie uległy pogorszeniu w latach 2016-2023. Jednak raport Liberties podnosi obawy dotyczące wolności mediów: kryminalizacji zniesławienia, pozwów typu SLAPP przeciwko dziennikarzom oraz ataków i gróźb pod ich adresem. Raport zwraca również uwagę na brak postępów w tworzeniu Krajowej Instytucji Praw Człowieka, zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej, oraz na werbalne ataki członków rządu na organizacje społeczeństwa obywatelskiego.  

Osłabienie mechanizmów kontroli i równowagi oraz praw podstawowych w Polsce, w połączeniu z obawami o wolność mediów, stwarza podatny grunt dla percepcji „bałaganu politycznego”. Włochy również borykają się z wyzwaniami dotyczącymi wolności mediów, ale dynamika zmian w podstawowych wskaźnikach praworządności WJP wydaje się inna. Może to sugerować, że choć oba kraje mają problemy związane z otoczeniem politycznym, ich natura i trajektoria mogą się różnić – Polska doświadczała w ostatnich latach bardziej systemowego osłabienia kluczowych komponentów praworządności, podczas gdy Włochy zmagają się z bardziej chronicznymi problemami, takimi jak zastraszanie mediów, bez równie gwałtownego spadku w tych konkretnych wskaźnikach WJP.

Podsumowując, „bałagan polityczny” jest zjawiskiem wielowymiarowym. Obejmuje nie tylko postrzegane poziomy korupcji, ale także efektywność aparatu państwowego (zarówno cyfrowego, jak i tradycyjnego) oraz kondycję instytucji demokratycznych. Wyzwania Polski wydają się być wzajemnie powiązane w tych obszarach. Podczas gdy inne narody, jak Niemcy, zmagają się z biurokracją i cyfryzacją, a Włochy z wolnością mediów i korupcją, specyficzna kombinacja i trajektoria problemów w Polsce (spadające wskaźniki praworządności, wysoka percepcja korupcji, opóźnienia w cyfryzacji w porównaniu z liderami) w unikalny sposób przyczyniają się do poczucia „państwa z kartonu”.

V. Potencjał Militarny i Percepcja Bezpieczeństwa Narodowego

Ocena „bałaganu wojskowego” wymaga analizy porównawczej siły militarnej i inwestycji obronnych, osadzonej w kontekście polskich obaw o bezpieczeństwo narodowe.

A. Porównawcza Siła Militarna (Global Firepower Index – GFP)

Global Firepower Index (GFP) klasyfikuje kraje na podstawie wielu czynników, wykraczających poza samą liczebność wojsk czy ilość sprzętu.

• Ranking GFP 2024 (na podstawie listy historycznych rankingów GFP, w tym za 2024 rok ):
  • Włochy: 10. miejsce
  • Niemcy: 19. miejsce
  • Polska: 21. miejsce
  • Czechy: Poza pierwszą 25 w rankingu za 2024 rok. Ranking za 2025 rok wskazuje 53. miejsce.  
  • Estonia: Poza pierwszą 25 w rankingu za 2024 rok. Ranking za 2025 rok wskazuje 107. miejsce.  
• Dla kontekstu, ranking GFP 2025:
  • Polska: Indeks Mocy (PwrIndx) 0,3776, 21. miejsce na 145 krajów.
  • Niemcy: PwrIndx 0,2601, 14. miejsce na 145 krajów.

Należy podkreślić, że sama pozycja w rankingu GFP nie oznacza automatycznie „bałaganu” lub „porządku”, lecz odzwierciedla złożony potencjał militarny. Percepcja „bałaganu” może odnosić się raczej do postrzeganej gotowości bojowej, tempa modernizacji, strategicznej klarowności czy efektywności struktur, a nie tylko do surowej siły.

B. Wydatki Obronne jako % PKB (w Kontekście NATO/SIPRI)

Wytyczne NATO zakładają przeznaczanie 2% PKB na obronność.

• Polska:
  • Dane SIPRI za 2023 rok : 3,8% PKB (31,6 mld USD), co stanowi wzrost o 75% w stosunku do 2022 roku i aż o 181% w stosunku do 2014 roku. Jest to bardzo znaczące zaangażowanie, plasujące Polskę wśród liderów NATO pod względem proporcjonalnych wydatków.  
• Niemcy:
  • Dane SIPRI za 2023 rok : 1,5% PKB (66,8 mld USD).  
• Włochy:
  • Dane SIPRI za 2023 rok : 1,6% PKB (35,5 mld USD).  
• Czechy:
  • Raport NATO „Defence Expenditure of NATO Countries (2014-2023)” : szacunki na 2023 rok wskazują 1,50% PKB (Tabela 1 w ).  
• Estonia:
  • Raport NATO : szacunki na 2023 rok wskazują 2,87% PKB (Tabela 1 w ).  

W ogólnym kontekście NATO, według SIPRI, w 2023 roku 11 z 31 członków Sojuszu osiągnęło cel 2% PKB. Całkowite wydatki NATO wyniosły 1341 mld USD. Europejska Agencja Obrony (EDA) podaje, że państwa członkowskie UE wydały w 2023 roku 279 mld EUR (1,6% PKB państw członkowskich UE), a osiem z nich przeznaczyło 2% lub więcej PKB na obronę. Wydatki Rosji w 2023 roku (109 mld USD) stanowiły około 8,5% całkowitych wydatków NATO.  

C. Zgodność z Polskimi Obawami o Bezpieczeństwo

Jak wskazano wcześniej, „obniżenie bezpieczeństwa kraju i konflikty międzynarodowe” to główna obawa Polaków (46,9%). Ten wysoki poziom niepokoju prawdopodobnie przekłada się na społeczne poparcie dla zwiększonych wydatków wojskowych i wysiłków modernizacyjnych. Znaczący wzrost polskich wydatków na obronność bezpośrednio odzwierciedla te wzmożone lęki o bezpieczeństwo, szczególnie w kontekście wojny na Ukrainie.  

Poniższa tabela zestawia wskaźniki siły militarnej i wydatków obronnych:

Tabela 6: Porównanie Siły Militarnej i Wydatków Obronnych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Global Firepower Index 2024 , SIPRI Military Expenditure Database 2023 oraz NATO „Defence Expenditure of NATO Countries (2014-2023)”. Rankingi GFP dla Czech i Estonii za 2024 r. nie znalazły się w top 25, podano pozycje z rankingu 2025 dla kontekstu.  

Zestawienie to pokazuje, że pozycja Polski w rankingu GFP (21. w 2024 r.) jest znacząca, plasując ją nieco za Niemcami (19.) i Włochami (10.), ale jej wydatki obronne na poziomie 3,8% PKB w 2023 roku są wyjątkowo wysokie, znacznie przewyższając proporcjonalnie Niemcy (1,5%) i Włochy (1,6%) oraz znacznie przekraczając cel NATO wynoszący 2%. Sugeruje to ogromny wysiłek na rzecz szybkiej modernizacji i wzmocnienia sił zbrojnych, prawdopodobnie napędzany острыми percepcjami zagrożeń bezpieczeństwa. Taka gwałtowna transformacja i rozbudowa potencjału, choć pozytywna z perspektywy długoterminowej, może wiązać się z przejściowymi trudnościami organizacyjnymi, logistycznymi i absorpcyjnymi, które mogą być postrzegane jako forma „bałaganu”.  

W roku 2025 nadal jesteśmy na miejscu 21, pomimo zwiększenia wydatków na obronność.

Niższy ranking Niemiec w GFP 2024 (19.) w porównaniu z ich pozycją w 2025 (14. miejsce w ) oraz wydatki obronne na poziomie 1,5% PKB w 2023 roku (poniżej celu NATO ) mogą odzwierciedlać okres niedoinwestowania lub wolniejszej modernizacji, który obecnie jest korygowany (np. w ramach polityki „Zeitenwende”). Stanowi to kontrast dla obecnego gwałtownego wzrostu inwestycji w Polsce.  

Estonia, mimo niewielkich rozmiarów i w konsekwencji niższego absolutnego rankingu GFP (107. w 2025 r. ), przeznacza znaczące 2,87% swojego PKB na obronność. Demonstruje to silne zaangażowanie proporcjonalne do jej możliwości, podobnie jak Polska, co odzwierciedla wspólne obawy o bezpieczeństwo w regionie Morza Bałtyckiego.  

Jeśli w Polsce istnieje percepcja „bałaganu wojskowego”, to jest mało prawdopodobne, aby wynikała ona z braku zaangażowania finansowego czy woli politycznej, biorąc pod uwagę niedawny, ogromny wzrost wydatków. Może ona raczej odnosić się do wyzwań związanych z szybkim skalowaniem armii, absorpcją nowego sprzętu, zapewnieniem efektywnej alokacji zasobów podczas tej ekspansji lub historycznym dziedzictwem niedostatecznie wyposażonych sił, które są obecnie intensywnie modernizowane. Porównanie pokazuje różne postawy narodowe: Polska i Estonia znajdują się w fazie intensywnych inwestycji napędzanych percepcją zagrożenia, Niemcy być może wychodzą z okresu niższych inwestycji, a Włochy utrzymują bardziej umiarkowane stanowisko. Publiczna percepcja „bałaganu” może nie nadążać za rzeczywistością obecnych wysiłków lub koncentrować się na innych aspektach, takich jak efektywność biurokratyczna w wojsku czy przeszłe niedociągnięcia.

VI. Synteza i Obserwacje Końcowe

A. Podsumowanie Pozycji Porównawczej Polski

Analiza przeprowadzona w poprzednich rozdziałach pozwala na zarysowanie wielowymiarowego obrazu Polski na tle Niemiec, Włoch, Czech i Estonii. W obszarze prawno-sądowym, Polska boryka się ze spadkiem kluczowych wskaźników praworządności według WJP, szczególnie w zakresie ograniczeń władzy rządowej i praw podstawowych , co odróżnia ją od Włoch, które mimo podobnego ogólnego wyniku nie odnotowały tak znaczących spadków w tych konkretnych obszarach. Efektywność egzekwowania umów w Polsce jest na poziomie zbliżonym do Czech, lepszym niż we Włoszech, ale gorszym niż w Niemczech i Estonii, przy czym krajowe dane wskazują na wydłużanie się postępowań w sądach okręgowych. W dziedzinie opieki zdrowotnej, Polska charakteryzuje się relatywnie niskimi nakładami finansowymi i niedoborem lekarzy w przeliczeniu na mieszkańca w porównaniu z Niemcami czy Włochami , co przekłada się na problemy z dostępnością świadczeń i długie listy oczekujących. W sferze polityczno-administracyjnej, Polska zajmuje pozycję pośrodku stawki w Indeksie Percepcji Korupcji, z wynikiem niższym niż Niemcy, Estonia czy Czechy, ale wyższym niż historycznie Włochy, choć te ostatnie odnotowały poprawę. Cyfryzacja usług publicznych w Polsce pozostaje w tyle za liderem, Estonią , a Niemcy, mimo swojej siły gospodarczej, również napotykają na poważne bariery w tym zakresie. W wymiarze militarnym, Polska demonstruje obecnie jedno z najwyższych w NATO zaangażowanie finansowe w obronność (3,8% PKB w 2023 r. ), co odzwierciedla wysokie poczucie zagrożenia. Jej pozycja w rankingu Global Firepower jest solidna.  

B. Weryfikacja Percepcji „Państwa z Kartonu”

Ocena zasadności określenia „państwo z kartonu” w odniesieniu do Polski musi być zniuansowana i rozpatrywana w kontekście poszczególnych domen:

• System prawny i sądowniczy: Spadające wskaźniki WJP w kluczowych obszarach oraz długie i wydłużające się postępowania sądowe dostarczają argumentów na rzecz tezy o „bałaganie prawnym”. Jednakże, w niektórych aspektach, jak np. koszty egzekwowania umów, Polska nie wypada najgorzej na tle porównywanych krajów.  
• Publiczna opieka zdrowotna: Niskie nakłady finansowe , oficjalnie potwierdzone problemy z dostępem i długie czasy oczekiwania wspierają percepcję „bałaganu medycznego”. Niemniej jednak, inne kraje, takie jak Włochy (z problemami wydolnościowymi i regionalnymi dysproporcjami ) czy Estonia (z wysokim odsetkiem niezaspokojonych potrzeb medycznych ), również borykają się ze znaczącymi wyzwaniami.  
• System polityczny i zarządzanie: Pośredni wynik w CPI przy wysokim zaniepokojeniu społecznym korupcją , w połączeniu ze spadkami wskaźników WJP dotyczących ograniczeń władzy rządowej oraz potencjalnymi wyzwaniami w zakresie efektywności rządu (oczekujące dane WGI), przyczyniają się do wrażenia „bałaganu politycznego”. Poziom cyfryzacji administracji ustępuje liderom takim jak Estonia.  
• Siły zbrojne: Chociaż historyczne niedoinwestowanie mogło przyczynić się do percepcji „bałaganu wojskowego”, obecne, masowe wydatki wskazują na silne dążenie do zmiany tej sytuacji. Gwałtowna rozbudowa może jednak generować własne, przejściowe problemy. Pozycja Polski w rankingu GFP jest stabilna.  

Synteza wskazuje, że „państwo z kartonu” nie jest zjawiskiem jednolitym; jego zasadność różni się w zależności od analizowanej dziedziny i konkretnego wskaźnika.

C. Podobieństwa i Różnice w Europejskich Wyzwaniach Związanych z Zarządzaniem

Analiza porównawcza dobitnie pokazuje, że żaden kraj nie jest wolny od problemów. Niemcy, mimo silnej praworządności, zmagają się z biurokracją. Włochy borykają się z chronicznymi problemami w zakresie efektywności sądownictwa i świadczenia opieki zdrowotnej. Czechy, mimo poprawy wskaźnika CPI, cechuje wysoki cynizm społeczny wobec korupcji. Estonia, lider cyfryzacji, nadal stoi przed wyzwaniami w dostępie do opieki zdrowotnej oraz pełnej cyfryzacji MŚP i zasięgu sieci gigabitowych. Ta perspektywa porównawcza jest kluczowa dla uniknięcia nadmiernie pesymistycznego obrazu sytuacji w Polsce, osadzając jej problemy w szerszym europejskim krajobrazie wyzwań związanych z zarządzaniem państwem.  

D. Głębsze Spostrzeżenia i Wnioski Ogólne

Z przeprowadzonej analizy wyłania się kilka kluczowych, wzajemnie powiązanych obserwacji. Po pierwsze, różne przejawy „bałaganu” są często ze sobą sprzężone. Na przykład, osłabienie praworządności, takie jak spadek wskaźników dotyczących ograniczeń władzy rządowej i praw podstawowych w Polsce , może sprzyjać korupcji, co z kolei podważa efektywność rządu i zaufanie publiczne do instytucji politycznych. Komentarz Grzegorza Makowskiego bezpośrednio łączy te zjawiska. Nieefektywne systemy sądownicze, widoczne w długich czasach postępowań w Polsce , utrudniają egzekwowanie umów, co może hamować rozwój gospodarczy, nawiązując do pierwotnych obaw ekonomicznych związanych z pojęciem „państwa z kartonu”.  

Po drugie, istnieje często rozbieżność między percepcją społeczną, międzynarodowymi wskaźnikami a dynamiką zmian. Przykładem są Czechy, gdzie obywatele wyrażają skrajnie wysokie obawy dotyczące korupcji , podczas gdy wskaźnik CPI dla tego kraju jest lepszy niż dla Polski czy Włoch i uległ poprawie od 2012 roku. To sugeruje, że odczucie „państwa z kartonu” może utrzymywać się nawet jeśli niektóre wskaźniki nie są najgorsze, zwłaszcza jeśli trend jest negatywny (jak w przypadku spadających wskaźników WJP dla Polski ) lub jeśli głośne problemy dominują w dyskursie publicznym. Trajektoria zmian wydaje się równie ważna, jeśli nie ważniejsza, dla nastrojów społecznych niż statyczna pozycja.  

Po trzecie, wyzwanie reform i modernizacji jest uniwersalne. Nawet kraje o silnym ogólnym zarządzaniu, jak Niemcy, mogą borykać się ze specyficznymi problemami modernizacyjnymi, takimi jak cyfryzacja i redukcja biurokracji. Gwałtowne zmiany, takie jak rozbudowa polskiej armii , mogą również generować przejściowy „bałagan”, nawet jeśli długoterminowym celem jest poprawa. Oznacza to, że przezwyciężanie cech „państwa z kartonu” jest procesem ciągłym i złożonym, a nie jednorazowym działaniem.  

Po czwarte, kluczową rolę odgrywa zaufanie publiczne. Sukces Estonii w cyfryzacji jest wyraźnie powiązany z wysokim zaufaniem obywateli do rządu. Odwrotnie, tam gdzie zaufanie jest erodowane przez postrzeganą korupcję, nieefektywne usługi lub osłabienie praworządności, poczucie „państwa z kartonu” będzie prawdopodobnie silniejsze, niezależnie od niektórych obiektywnych danych. „Państwo z kartonu” to w równej mierze kryzys zaufania, co kryzys funkcjonalności.  

E. Myśli Końcowe

Podsumowując, „państwo z kartonu” jest złożonym zjawiskiem, którego percepcja w Polsce znajduje częściowe potwierdzenie w danych porównawczych, szczególnie w odniesieniu do funkcjonowania systemu prawnego, dostępu do opieki zdrowotnej oraz postrzegania korupcji. Jednocześnie analiza pokazuje, że Polska nie jest wyjątkiem pod każdym względem, a inne narody europejskie również borykają się z własnymi, istotnymi problemami w zakresie zarządzania.

Droga naprzód wymaga nie tylko adresowania symptomów, ale przede wszystkim fundamentalnych przyczyn tych problemów. Obejmuje to zarówno wyciąganie wniosków z sukcesów innych krajów (np. estońskiej cyfryzacji), jak i analizę ich zmagań (np. niemieckiej biurokracji). Przezwyciężenie syndromu „państwa z kartonu” jest zadaniem długofalowym, wymagającym konsekwentnych reform instytucjonalnych, strategicznych inwestycji w usługi publiczne oraz niezachwianego zaangażowania na rzecz wzmacniania zasad demokratycznych i odbudowy zaufania publicznego. Tylko w ten sposób można zbudować państwo, które będzie nie tylko sprawne i efektywne, ale także postrzegane przez swoich obywateli jako solidne i godne zaufania.